Sebagai komuniti yang sinonim dengan kehidupan di laut, masyarakat Bajau Laut telah mengembangkan warisan maritim mereka yang unik, iaitu lepa. Lepa merupakan simbol kebudayaan dan identiti penting bagi suku kaum Bajau Laut yang menetap di kawasan Pantai Timur Sabah, khususnya di daerah Semporna. Lepa bukan sahaja berfungsi sebagai alat pengangkutan dan tempat tinggal, tetapi juga memainkan peranan penting dalam struktur sosial, ekonomi dan ritual masyarakat tersebut.
Lepa telah diiktiraf sebagai satu bentuk warisan tidak ketara yang unik di Malaysia dan telah menarik perhatian pelbagai pihak termasuk pengkaji budaya, pelancong, dan penggubal dasar. Artikel ini bertujuan untuk menelusuri sejarah, evolusi, fungsi dan makna simbolik lepa dalam kehidupan masyarakat Bajau Laut, di samping membincangkan usaha-usaha pemeliharaan dan cabaran yang dihadapi dalam mengekalkan warisan ini pada era moden.
Sejarah Lepa
Lepa dipercayai telah wujud sejak ratusan tahun lalu dan berasal daripada gaya hidup nomad laut yang diamalkan oleh suku kaum Bajau Laut. Sejarah lepa ini dikaitkan dengan migrasi masyarakat Bajau Laut dari kawasan kepulauan Selatan Filipina ke Pantai Timur Sabah. Lepa dalam bahasa Bajau bermaksud “perahu” atau “kapal kecil.” Reka bentuknya yang panjang, ringan dan mudah bergerak membolehkan lepa digunakan dalam pelayaran merentasi pulau-pulau dan perairan cetek di Laut Sulu dan Laut Celebes.
Berbanding dengan perahu nelayan biasa, lepa menonjol melalui reka bentuk estetiknya yang kaya dengan ukiran kayu, warna-warna terang dan struktur atas yang dikenali sebagai sambuangan atau balai. Bahagian hadapan dan belakang perahu ini dihiasi dengan motif flora dan fauna yang rumit, melambangkan hubungan masyarakat Bajau Laut dengan alam sekitar mereka.
Lepa tidak hanya berfungsi sebagai alat pengangkutan. Pada zaman dahulu, lepa merupakan kediaman tetap bagi sesetengah keluarga Bajau Laut yang menjalani gaya hidup nomad laut. Mereka hidup sepenuhnya di atas air, berpindah dari satu kawasan ke kawasan lain untuk menangkap ikan, berdagang hasil laut dan untuk mengelakkan konflik. Gaya hidup ini memerlukan perahu yang bukan sahaja tahan lasak tetapi juga selesa dan praktikal untuk pelayaran jarak jauh. Lepa juga digunakan dalam aktiviti perdagangan misalnya masyarakat Bajau Laut menukarkan ikan dan hasil laut mereka dengan barangan seperti beras, kain dan peralatan logam daripada komuniti pesisir atau pedalaman. Perahu ini memainkan peranan besar dalam membina jaringan sosioekonomi antara komuniti laut dan darat.
Secara umum, lepa diperbuat daripada kayu pokok seraya, meranti atau binuang yang mudah diperoleh di kawasan hutan Sabah. Pembuatannya memerlukan kemahiran tinggi tukang kayu kerana proses ini dilakukan secara manual tanpa pelan bertulis, hanya berpandukan pengalaman turun-temurun. Lepa biasanya berukuran antara empat hingga sepuluh meter panjang, bergantung pada fungsinya. Bahagian hadapan (puga’an) dan belakang (buttalan) dihiasi dengan ukiran yang dikenali sebagai okil, iaitu motif tradisional Bajau Laut yang sering menyerupai bunga, daun atau gelombang. Struktur bumbung kecil yang dibina di atas perahu pula digunakan sebagai tempat berteduh dan dinamakan balai atau lamin.
Seni ukiran dan warna yang digunakan pada lepa bukan sahaja memperindah kenderaan itu, tetapi juga mencerminkan status sosial dan kecekapan pemiliknya. Semakin rumit ukiran dan semakin terang warnanya, semakin tinggi kedudukan sosial individu atau keluarga tersebut dalam masyarakat. Motif-motif yang digunakan juga membawa makna simbolik. Contohnya, motif daun pakis melambangkan kehidupan dan kesinambungan, manakala motif ombak melambangkan hubungan manusia dengan laut. Gabungan warna merah, kuning, dan biru sering melambangkan kekuatan, kekayaan, dan keberanian.
Peranan Lepa dalam Kehidupan Harian
Bagi Bajau Laut yang menjalani kehidupan sepenuhnya di laut, lepa berfungsi sebagai rumah bergerak. Perahu ini dilengkapi dengan ruang untuk tidur, memasak dan menyimpan barangan. Kedudukan struktur atap yang boleh dialih membolehkan keluarga menyesuaikan perahu mereka mengikut keperluan cuaca dan aktiviti harian.
Lepa juga digunakan dalam aktiviti perikanan harian, termasuk menangkap ikan, memukat, menyelam untuk menangkap teripang dan mengumpul hasil laut seperti rumpai laut. Sifatnya yang ringan memudahkan nelayan untuk bergerak di kawasan perairan cetek dan terumbu karang.
Selain kegunaan harian, lepa memainkan peranan penting dalam pelbagai upacara dan perayaan masyarakat Bajau Laut. Antara yang paling terkenal ialah Regatta Lepa, satu perayaan tahunan yang diadakan di Semporna, Sabah. Dalam acara ini, lepa akan dihias dengan megah dan dipertandingkan dalam pelbagai kategori, termasuk pertandingan hiasan tercantik, tarian atas perahu dan perlumbaan. Upacara ini bukan sahaja menyambut warisan budaya Bajau Laut, tetapi juga memperkukuh semangat kekitaan dan memperlihatkan kreativiti serta kemahiran masyarakat dalam seni hias dan pertukangan.
Regatta Lepa: Manifestasi Warisan dalam Era Moden
Regatta Lepa mula dianjurkan secara rasmi oleh Kerajaan Negeri Sabah pada tahun 1994 dan kini menjadi salah satu acara kebudayaan terbesar di negeri Sabah. Festival ini menarik ribuan pelawat tempatan dan antarabangsa setiap tahun dan telah menjadi medium penting dalam mempromosikan kebudayaan Bajau Laut kepada khalayak yang lebih luas.
Acara ini memperlihatkan pertembungan antara tradisi dan moden, yakni warisan lepa dihidupkan semula dalam bentuk persembahan, pertandingan, dan pameran. Festival ini juga menjadi ruang penting untuk penyaluran pengetahuan antara generasi tua dan muda. Namun, dalam suasana perayaan yang meriah, terdapat juga kebimbangan bahawa unsur komersial dan pelancongan mungkin mengurangkan nilai spiritual dan sosial asal lepa. Oleh itu, penting untuk memastikan bahawa Regatta Lepa tidak hanya menjadi tarikan pelancong semata-mata, tetapi juga platform pendidikan dan pemeliharaan budaya.
Cabaran Pemeliharaan Warisan Lepa
Salah satu cabaran utama dalam mengekalkan warisan lepa ialah tekanan daripada modenisasi. Penggunaan bot bermotor moden yang lebih efisien telah menyebabkan generasi muda kurang berminat mempelajari seni pembuatan lepa secara tradisional. Di samping itu, gaya hidup nomad laut semakin ditinggalkan demi kemudahan hidup di darat.
Kemahiran membina lepa merupakan ilmu turun-temurun yang memerlukan masa bertahun-tahun untuk dikuasai. Malangnya, semakin ramai tukang kayu yang berpengalaman telah lanjut usia. Generasi muda pula tidak menunjukkan minat yang cukup untuk meneruskan warisan ini. Hal ini membawa kepada risiko kepupusan pengetahuan dan teknik tradisional tersebut.
Terdapat juga isu berkaitan status perundangan komuniti Bajau Laut, khususnya mereka yang tidak mempunyai dokumen kewarganegaraan yang sah. Ini menjejaskan akses mereka kepada pendidikan, latihan kemahiran dan peluang ekonomi yang dapat membantu mereka memelihara warisan mereka. Tanpa pengiktirafan yang jelas, sukar untuk melaksanakan dasar pemeliharaan budaya secara menyeluruh.
Usaha Pemeliharaan dan Pemerkasaan
Antara langkah penting dalam usaha pemeliharaan lepa ialah melalui pendidikan dan dokumentasi. Usaha merakam dan menerbitkan kajian ilmiah, dokumentari video, dan arkib digital tentang lepa dapat membantu memastikan pengetahuan ini kekal relevan dan boleh diakses oleh generasi akan datang. Program pendidikan komuniti dan bengkel interaktif yang menggabungkan elemen teori dan amali boleh dijadikan medium untuk menarik minat belia terhadap warisan ini. Sekolah-sekolah di kawasan Semporna dan sekitarnya boleh memainkan peranan penting dalam memperkenalkan warisan ini sebagai sebahagian daripada kurikulum tempatan.
Peranan kerajaan negeri dan persekutuan amat penting dalam menyediakan dana, infrastruktur, dan insentif kepada pembuat perahu, penggiat budaya dan usahawan tempatan yang terlibat dalam memelihara lepa. Sokongan NGO dan institusi penyelidikan turut menyumbang dalam usaha pemetaan budaya dan pengumpulan data berkaitan warisan ini.
Pemerkasaan komuniti Bajau Laut sebagai penjaga warisan budaya mereka sendiri ialah kunci kepada kelestarian lepa. Projek-projek ekonomi kreatif seperti pembuatan cenderamata berasaskan ukiran lepa, pelancongan komuniti dan pertunjukan budaya dapat memberikan sumber pendapatan alternatif sambil mengekalkan identiti budaya.
Kesimpulan
Lepa bukan sekadar perahu, tetapi merupakan manifestasi kehidupan, kepercayaan, dan jati diri masyarakat Bajau Laut. Sebagai lambang keindahan dan kebijaksanaan tradisional, lepa menyatukan elemen seni, teknologi, dan budaya dalam satu entiti yang menyeluruh. Namun, warisan ini kini berada di persimpangan, berhadapan dengan cabaran modenisasi, ketidaktentuan ekonomi dan kekangan sosiopolitik. Hal ini menjadi tanggungjawab bersama antara kerajaan, institusi pendidikan, NGO, dan komuniti bagi memastikan lepa tidak lenyap ditelan zaman. Melalui pendidikan, dokumentasi, dan pendekatan pembangunan yang inklusif, kita dapat mengekalkan keunikan warisan ini sebagai khazanah budaya Malaysia dan dunia.
